อจฺฉริยํ ภนฺเตติ เถโร ภควโต ปิฏฺฐิโต มหาจีวรํ โอตาเรตฺวา นิสินฺนสฺส ทฺวินฺนํ อํสกูฏานํ อนฺตเร สุวณฺณาวฏฺฏํ วิย เกสคฺคปฺปมาณํ วลิยาวฏฺฏํ ทิสฺวา – ‘‘เอวรูเปปิ นาม สรีเร ชรา ปญฺญายตี’’ติ สญฺชาตสํเวโค ชรํ ครหนฺโต เอวมาหฯ ครหนจฺฉริยํ นาม กิเรตํฯ

น เจวํ ทานิ, ภนฺเต, ภควโต ตาว ปริสุทฺโธติ ยถา ปกติยา ฉวิวณฺโณ ปริสุทฺโธ, น เอวเมตรหีติ ทีเปนฺโต เอวมาหฯ ตถาคตสฺส หิ ทหรกาเล สงฺกุสตสมพฺภาหตํ อุสภจมฺมํ วิย วิหตวลิโก กาโย โหติ, ตสฺมิํ ฐปิโต หตฺโถ ภสฺสเตว, น สนฺติฏฺฐติ, เตลปุญฺฉนาการปฺปตฺโต วิย โหติฯ มหลฺลกกาเล ปน สิราชาลา มิลายนฺติ, สนฺธิปพฺพานิ สิถิลานิ โหนฺติ, มํสํ อฏฺฐิโต มุจฺจิตฺวา สิถิลภาวํ อาปชฺชิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ โอลมฺพติฯ พุทฺธานํ ปน เอวรูปํ น โหติฯ อญฺเญสํ อปากฏํ, สนฺติกาวจรตฺตา อานนฺทตฺเถรสฺเสว ปากฏํ โหติ, ตสฺมา เอวมาหฯ

สิถิลานิ จ คตฺตานีติ อญฺเญสํ มุเข อํสกูฏนฺตเรหิ เตสุ เตสุ ฐาเนสุ วลิโย สนฺติฏฺฐนฺติ, สตฺถุ ปเนตํ นตฺถิ, เถโร จ ทฺวินฺนํ อํสกูฏานํ อนฺตเร วลิยาวฏฺฏกํ ทิสฺวา เอวมาหฯ สพฺพานิ วลิยชาตานีติ อิทมฺปิ อตฺตโน ปากฏวเสน เอวมาห – สตฺถุ ปน อญฺเญสํ วิย วลิโย นาม นตฺถิฯ ปุรโต ปพฺภาโร จ กาโยติ สตฺถา พฺรหฺมุชุคตฺโต, เทวนคเร สมุสฺสิตสุวณฺณโตรณํ วิยสฺส กาโย อุชุกเมว อุคฺคโตฯ มหลฺลกกาเล ปน กาโย ปุรโต วงฺโก โหติ, สฺวายํ อญฺเญสํ อปากโฏ, สนฺติกาวจรตฺตา ปน เถรสฺเสว ปากโฏ, ตสฺมา เอวมาหฯ ทิสฺสติ จ อินฺทฺริยานํ อญฺญถตฺตนฺติ อินฺทฺริยานิ นาม น จกฺขุวิญฺเญยฺยานิฯ ยโต ปน ปกติยา ปริสุทฺโธ ฉวิวณฺโณ, อิทานิ น ตถา ปริสุทฺโธ, อํสกูฏนฺตเร วลิ ปญฺญายติ , พฺรหฺมุชุกาโย ปุรโต วงฺโก, อิมินาว การเณน จกฺขาทีนญฺจ อินฺทฺริยานํ อญฺญถตฺเตน ภวิตพฺพนฺติ นยคฺคาหโต เอวมาหฯ ธี ตํ ชมฺมิ ชเร อตฺถูติ ลามเก ชเร ธี ตํ ตุยฺหํ โหตุ, ธิกฺกาโร ตํ ผุสตุฯ พิมฺพนฺติ อตฺตภาโวฯ

2. อุณฺณาภพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา

[512] ทุติเย โคจรวิสยนฺติ โคจรภูตํ วิสยํฯ อญฺญมญฺญสฺสาติ จกฺขุ โสตสฺส, โสตํ วา จกฺขุสฺสาติ เอวํ เอกํ เอกสฺส โคจรวิสยํ น ปจฺจนุโภติฯ สเจ หิ นีลาทิเภทํ รูปารมฺมณํ สโมธาเนตฺวา โสตินฺทฺริยสฺส อุปเนยฺย – ‘‘อิงฺฆ ตฺวํ ตาว นํ ววตฺถเปหิ วิภาเวหิ ‘กินฺนาเมตํ อารมฺมณ’’’นฺติฯ จกฺขุวิญฺญาณํ วินาปิ มุเขน อตฺตโน ธมฺมตาย เอวํ วเทยฺย – ‘‘อเร, อนฺธพาล, วสฺสสตมฺปิ วสฺสสหสฺสมฺปิ วสฺสสตสหสฺสมฺปิ ปริธาวมาโน อญฺญตฺร มยา กุหิํ เอตสฺส ชานนกํ ลภิสฺสสิ, ตํ อาหร, จกฺขุปสาเท อุปเนหิ, อหเมตํ อารมฺมณํ ชานิสฺสามิ – ยทิ วา นีลํ, ยทิ วา ปีตกํฯ น หิ เอโส อญฺญสฺส วิสโย, มยฺหเมเวโส วิสโย’’ติฯ เสสทฺวาเรสุปิ เอเสว นโยฯ เอวเมตานิ อญฺญมญฺญสฺส โคจรวิสยํ น ปจฺจนุโภนฺติ นามฯ

กิํ ปฏิสรณนฺติ เอเตสํ กิํ ปฏิสรณํ, กิํ เอตานิ ปฏิสรนฺตีติ ปุจฺฉติฯ มโน ปฏิสรณนฺติ ชวนมโน ปฏิสรณํฯ มโนว เนสนฺติ มโนทฺวาริกชวนมโนว เอเตสํ โคจรวิสยํ รชฺชนาทิวเสน อนุโภติฯ จกฺขุวิญฺญาณญฺหิ รูปทสฺสนมตฺตเมว, เอตฺถ รชฺชนํ วา ทุสฺสนํ วา มุยฺหนํ วา นตฺถิฯ เอกสฺมิํ ปน ทฺวาเร ชวนํ รชฺชติ วา ทุสฺสติ วา มุยฺหติ วาฯ โสตวิญฺญาณาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

ตตฺรายํ อุปมา – ปญฺจ กิร ทุพฺพลโภชกา ราชานํ เสวิตฺวา กิจฺเฉน กสิเรน เอกสฺมิํ ปญฺจกุลิเก คาเม ปริตฺตกํ อายํ ลภิํสุฯ เตสํ ตตฺถ มจฺฉภาโค มํสภาโค, อทฺทุกหาปโณ วา โยตฺตกหาปโณ วา มาสกหาปโณ วา อฏฺฐกหาปโณ วา โสฬสกหาปโณ วา จตุสฏฺฐิกหาปโณ วา ทณฺโฑติ เอตฺตกมตฺตเมว ปาปุณาติ, สตวตฺถุกํ ปญฺจสตวตฺถุกํ สหสฺสวตฺถุกํ มหาพลิํ ราชาว คณฺหาติฯ

ตตฺถ ปญฺจกุลิกคามา วิย ปญฺจปสาทา ทฏฺฐพฺพา, ปญฺจ ทุพฺพลโภชกา วิย ปญฺจวิญฺญาณานิ; ราชา วิย ชวนํ, ทุพฺพลโภชกานํ ปริตฺตกอายปาปุณนํ วิย จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ รูปทสฺสนาทิมตฺตํ, รชฺชนาทิ ปน เอเตสุ นตฺถิ ฯ รญฺโญ มหาพลิคฺคหณํ วิย เตสุ ทฺวาเรสุ ชวนสฺส รชฺชนาทีนิ เวทิตพฺพานิฯ เอวเมตฺถ มโนติ กุสลากุสลชวนํ วุตฺตํฯ

สติ ปฏิสรณนฺติ มคฺคสติ ปฏิสรณํฯ ชวนมโน หิ มคฺคสติํ ปฏิสรติฯ วิมุตฺตีติ ผลวิมุตฺติฯ ปฏิสรณนฺติ ผลวิมุตฺติยา นิพฺพานํ ปฏิสรณํฯ ตญฺหิ สา ปฏิสรติฯ นาสกฺขิ ปญฺหสฺส ปริยนฺตํ คเหตุนฺติ ปญฺหสฺส ปริจฺเฉทํ ปมาณํ คเหตุํ นาสกฺขิ, อปฺปฏิสรณํ ธมฺมํ ‘‘สปฺปฏิสรณ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ นิพฺพานํ นาเมตํ อปฺปฏิสรณํ, น กิญฺจิ ปฏิสรติฯ นิพฺพาโนคธนฺติ นิพฺพานพฺภนฺตรํ นิพฺพานํ อนุปวิฏฺฐํฯ พฺรหฺมจริยนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยํฯ นิพฺพานปรายณนฺติ นิพฺพานํ ปรํ อยนมสฺส ปรา คติ, น ตโต ปรํ คจฺฉตีติ อตฺโถฯ นิพฺพานํ ปริโยสานํ อวสานํ อสฺสาติ นิพฺพานปริโยสานํฯ

มูลชาตา ปติฏฺฐิตาติ มคฺเคน อาคตสทฺธา วุจฺจติฯ อิมมฺหิ เจ, ภิกฺขเว, สมเยติ กิํ สนฺธายาห? ฌานอนาคามิตํฯ ตสฺมิญฺหิ สมเย พฺราหฺมณสฺส ปฐมมคฺเคน ปญฺจ อกุสลจิตฺตานิ ปหีนานิ, ปฐมชฺฌาเนน ปญฺจ นีวรณานีติ ฌานอนาคามิฏฺฐาเน ฐิโตฯ โส อปริหีนชฺฌาโน กาลํ กตฺวา ตตฺเถว ปรินิพฺพาเยยฺยฯ สเจ ปนสฺส ปุตฺตทารํ อนุสาสนฺตสฺส กมฺมนฺเต วิจาเรนฺตสฺส ฌานํ นสฺสติ, นฏฺเฐ ฌาเน คติ อนิพทฺธา โหติ, อนฏฺเฐ ปน นิพทฺธาติ อิมํ ฌานอนาคามิตํ สนฺธาย เอวมาหฯ

3. สาเกตสุตฺตวณฺณนา

[513] ตติเย อญฺชนวเนติ อญฺชนวณฺณปุปฺผานํ รุกฺขานํ โรปิตวเนฯ ยํ, ภิกฺขเว, สทฺธินฺทฺริยํ, ตํ สทฺธาพลนฺติ ตญฺหิ อธิโมกฺขลกฺขเณ อินฺทฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ, อสฺสทฺธิเย อกมฺปเนน สทฺธาพลํฯ อิตเรสํ ปคฺคหอุปฏฺฐานอวิกฺเขปปชานนลกฺขเณสุ อินฺทฏฺเฐน อินฺทฺริยภาโว, โกสชฺชมุฏฺฐสจฺจวิกฺเขปาวิชฺชาสุ อกมฺปเนน พลภาโว เวทิตพฺโพฯ เอวเมว โขติ ตสฺสา นทิยา เอกโสตํ วิย สทฺธาวีริยสติสมาธิปญฺญาวเสน เอเตสํ นินฺนานากรณํ เวทิตพฺพํ, ทฺเว โสตานิ วิย อินฺทฏฺฐอกมฺปนฏฺเฐหิ อินฺทฺริยพลวเสน นานากรณํ เวทิตพฺพํฯ

4. ปุพฺพโกฏฺฐกสุตฺตวณฺณนา

[514] จตุตฺเถ อมโตคธนฺติ อมตพฺภนฺตรํฯ อมตปรายณนฺติ อมตนิพฺพตฺติกํฯ อมตปริโยสานนฺติ อมตนิฏฺฐํฯ สาธุ สาธูติ เถรสฺส พฺยากรณํ ปสํสนฺโต สาธุการํ เทติฯ

5. ปฐมปุพฺพารามสุตฺตวณฺณนา

[515] ปญฺจเม ตทนฺวยาติ ตํ อนุคจฺฉมานา, อนุวตฺตมานาติ อตฺโถฯ ปุพฺพโกฏฺฐกํ อาทิํ กตฺวา ปฏิปาฏิยา ฉสุ สุตฺเตสุ ผลินฺทฺริยาเนว กถิตานิฯ

10. อาปณสุตฺตวณฺณนา

[520] ทสเม อิเม โข เต ธมฺมาติ อุปริ สห วิปสฺสนาย ตโย มคฺคาฯ เย เม ปุพฺเพ สุตาว อเหสุนฺติ เย ธมฺมา มยา ปุพฺเพ ‘‘อรหตฺตผลินฺทฺริยํ นาม อตฺถี’’ติ กเถนฺตานํเยว สุตา อเหสุํฯ กาเยน จ ผุสิตฺวาติ นามกาเยน จ ผุสิตฺวา ปฏิลภิตฺวาฯ ปญฺญาย จ อติวิชฺฌ ปสฺสามีติ ปจฺจเวกฺขณปญฺญาย จ อติวิชฺฌิตฺวา ปสฺสามิฯ ยา หิสฺส, ภนฺเต, สทฺธาติ อยํ กตรสทฺธา? จตูหิ อินฺทฺริเยหิ สมฺปยุตฺตา สทฺธา เหฏฺฐา กถิตาว, อยํ ปน ปจฺจเวกฺขณสทฺธาฯ สมฺปยุตฺตสทฺธา หิ มิสฺสกา, ปจฺจเวกฺขณสทฺธา โลกิยาวฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ชราวคฺโค ปญฺจโมฯ

6. สูกรขตวคฺโค

1. สาลสุตฺตวณฺณนา

[521] ฉฏฺฐวคฺคสฺส ปฐเม สูเรนาติ สูรภาเวนฯ โพธายาติ พุชฺฌนตฺถายฯ

2. มลฺลิกสุตฺตวณฺณนา

[522] ทุติเย มลฺเลสูติ เอวํนามเก ชนปเทฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ มิสฺสกานิ, อริยญาณํ โลกุตฺตรํฯ ตมฺปิ ปน จตุกฺกินฺทฺริยนิสฺสิตํ กตฺวา มิสฺสกนฺติ ภาเชตุํ วฏฺฏติฯ

3. เสขสุตฺตวณฺณนา

[523] ตติเย น เหว โข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ น นามกาเยน ผุสิตฺวา ปฏิลภิตฺวา วิหรติ, ผุสิตุํ ปฏิลภิตุํ น สกฺโกติฯ ปญฺญาย จ อติวิชฺฌ ปสฺสตีติ ปจฺจเวกฺขณปญฺญาย ปน ‘‘อุปริ อรหตฺตผลินฺทฺริยํ นาม อตฺถี’’ติ ปชานาติฯ อเสขภูมิยํ ผุสิตฺวา วิหรตีติ ปฏิลภิตฺวา วิหรติฯ ปญฺญายาติ ปจฺจเวกฺขณปญฺญาย ‘‘อรหตฺตผลินฺทฺริยํ นาม อตฺถี’’ติ ปชานาติฯ น กุหิญฺจิ กิสฺมิญฺจีติ ทฺเวปิ อญฺญมญฺญเววจนาเนว, กิสฺมิญฺจิ ภเว น อุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต ปญฺจินฺทฺริยานิ โลกุตฺตรานิ, ฉ โลกิกานิ วฏฺฏนิสฺสิตาเนว กถิตานิฯ

4-5. ปทสุตฺตาทิวณฺณนา

[524-525] จตุตฺเถ ยานิ กานิจิ ปทานิ โพธาย สํวตฺตนฺตีติ ยานิ กานิจิ ธมฺมปทานิ, เย เกจิ ธมฺมโกฏฺฐาสา, พุชฺฌนตฺถาย สํวตฺตนฺติฯ ปญฺจมํ อุตฺตานเมวฯ

6-7. ปติฏฺฐิตสุตฺตาทิวณฺณนา

[526-527] ฉฏฺเฐ จิตฺตํ รกฺขติ อาสเวสุ จ สาสเวสุ จ ธมฺเมสูติ เตภูมกธมฺเม อารพฺภ อาสวุปฺปตฺติํ วาเรนฺโต อาสเวสุ จ สาสเวสุ จ ธมฺเมสุ จิตฺตํ รกฺขติ นามฯ สตฺตมํ อุตฺตานเมวฯ